«Ўзбекистонда «секс» йўқ»: нега ўсмирлар ва катталар презервативлардан фойдалана олиши керак

Нега сақланиш муҳим?

Биринчидан, бу кутилмаган ҳомиладорликдан ҳимоялайди. Бола оилада кутилган фарзанд, ота-она эса – соғлом бўлиши лозим. Иккинчидан, презервативлар таносил касалликларидан ҳимояланишга имкон беради.

Лайло Раҳимова – акушер-гинеколог, Республика аҳоли репродуктив саломатлиги маркази директорининг ўринбосари. Унинг тушунтиришича, контрацепция воситалари турли бўлади, уларнинг орасида энг таниқлиси ҳисобланган презервативлар – энг ишончлисидир. Кўплаб эркаклар жинсий алоқа вақтида жинсий алоқани тўхтатиб, ҳимояланишни амалиёт қилади ва презервативлардан энг охирида фойдаланишади ёки ҳимояланишни умуман рад қилишади. Эркакларнинг бундай тажрибаси аёлнинг ҳомиладор бўлиб қолмаслигига кафолат бермайди.

Гап шундаки, эркакларнинг жинсий аъзосида жинсий алоқа вақтидаёқ сперматозоидлар мавжуд бўлган суюқлик ажралиб чиқади. Шу сабабли жуфтликларга жинсий алоқа вақтида тўхтатилган жинсий алоқа – ҳомиладорликдан сақланишнинг энг фойдасиз усули эканлигини тушунтириш муҳим.

Презервативлар билан бир қаторда, орал контрацептивлар, бачадон ичига қўйиладиган спираль, инъекцион контрацепция ва бошқа усуллар мавжуд. Лекин, инфекциялардан фақатгина презервативлар ҳимоялайди. Зўрланиш ва презерватив ёрилиб кетиши ҳолатлари ёки ҳимояланмаган жинсий алоқадан кейин тезкор контрацепция воситалари – 72 соат ичида қабул қилиш керак бўлган махсус таблеткалардан фойдаланилади. Бундай ҳимоя усулидан йилига 2-3 мартадан кўп фойдаланмаган маъқул, чунки аёлларда гормонал бузилиш содир бўлиши мумкин.

«Орал контрацептивлар ва инъекциялар аёл организмига салбий таъсир кўрсатмайди. Ҳозирда фертиль [40 ёшгача] ёшдаги ва эмизикли аёллар учун таблеткалар мавжуд. Контрацепция воситаларини ЖССТ тавсия қилади ва биз улардан аёллар манфаати учун фойдаланамиз», – дейди Лайло Раҳимова.

Республика аҳоли репродуктив саломатлиги марказининг маълумотларига кўра, Ўзбекистонда барча контрацептивлар орасида қуйидагилар энг кўп тарқалган: бачадон ичига қўйиладиган спираллар – 60%, комбинацияланган орал контрацептивлар (гормонал таблеткалар) – 20%, прогестин орал контрацептивлар (гормонал таблеткалар) – 15%, инъекцион контрацепция – 5%.

Марказда республикада қанча одам презерватив харид қилиши ва у аҳоли орасида қанчалик оммабоплиги ҳақида бирон маълумот йўқ, чунки презервативларни дорихона ва дўконларда сотишади.

Орал контрацептивларни Республика аҳоли репродуктив саломатлиги марказида бепул олиш мумкин. Бу ерда одамнинг истакларига таянган ҳолда, ўсмирлар ва катталарга керакли препаратни танлаб беришади.

Масалан, аёл контрацептив восита сифатида спирални танлади, унинг гемоглобини 70 – бу эса анемиянинг оғир даражаси ҳисобланади ва бундай вазиятда спираль қўйиш мумкин эмас. Марказ шифокорлари бундай кўрсаткичлар билан бошқа контрацептив воситаларни танлаш кераклигини тушунтиришади.

Авваллари ОИТС, сил ва безгак касалликларига қарши кураш бўйича Глобал жамғарма марказга презерватив етказиб берган ва ҳар бир хоҳловчи уни бепул олиши мумкин бўлган. Марказга кўпинча гормонал бузилиш сабабли орал контрацептивларга салбий муносабатда бўлган ва улардан фойдаланишдан қўрққан оилавий жуфтликлар келишган. Лекин, бундай ҳолатларда ҳам ҳамма эркаклар презервативлардан фойдаланишни истайвермайди. Республика аҳоли репродуктив саломатлиги марказида ҳозирда ҳам бепул спираль қўйдириш, таблетка ёки инъекция олиш мумкин.

«Глобал жамғарма презервативларни ҳозирда ОИТС-марказлар орқали ажратмоқда. Бундай ташкилотлар жуда муҳим, чунки мамлакатда ОИВ камаймаяпти, аксинча мигрантлар ҳисобига кўпаймоқда», – дейди Лайло Раҳимова.

Шифокорнинг айтиб беришича, унинг тажрибасида бир ҳолат бўлган: «Ҳамшира туғруқхонада ишлаган, унинг турмуш ўртоғи эса аёли ва уч нафар боласини таъминлаш учун ишлашга Россияга кетган. Турмуш ўртоғи қайтиб келганида вафот этган, танани ёриб кўриш эса унда ОИВ бўлганини кўрсатган. Эркак буни аёли ва болаларига юқтиришга улгурмаган. Мана шундай вазиятлар контрацепция қанчалик муҳимлигини кўрсатади».

Нега ёшлар сақланиши керак?

Ўсмирлар ва ёшлар кўпинча оила қуриш ва бола тарбиялашга тайёр бўлмайди. Улар мустақил эмас ва таҳсил олмаган ҳамда касби ва ўз маблағлари йўқ. Болани эса едириш ва кийинтириш лозим, унга таглик ва ўйинчоқлар олиб бериш керак бўлади.

«Ўзбекларда биринчи никоҳ кечаси муҳим, лекин, ҳозирда бунга амал қилмайдиган ёшлар тоифаси мавжуд. Йигитлар жинсий ҳаётни ўртача 16 ёшдан бошлашади ва уларга ҳимояланиш кераклигини тушунтириш керак», – дейди шифокор Лайло Раҳимова.

Лайло Раҳимованинг айтиб беришича, унинг тажрибасида икки ҳафтадан кейин тўйи бўлиши керак бўлган биринчи босқич талабаси билан боғлиқ вазият бўлган: «Дўстлари йигитдан у ҳали бирон марта ҳам жинсий алоқа билан шуғулланганми ёки йўқлиги ҳақида сўрашган, йўқ деган жавобни эшитиб, дўстлари уни фоҳишага олиб боришга қарор қилишган. Икки кундан кейин эса ўша йигит шифокорнинг ёнига келиб, бу ҳақида айтиб берган. Кейин маълум бўлишича, йигит гонорея юқтириб олган бўлган».

Ушбу вазиятда шифокор йигитга бўлғуси турмуш ўртоғи билан фақатгина презерватив ёрдамида жинсий алоқа билан шуғулланиши кераклигини тушунтирган. Чунки презервативсиз ушбу касаллик қизга ҳам юқиши мумкин эди.

Ўзбекистонда кўпчилик ота-оналар уларнинг ўсаётган болалар жинсий ҳаёт кечирмасликларига ишончи комил. «Онадан унинг ўғли неча ёшдалигини сўранг – 20? Она унинг ўғли жинсий ҳаёт кечирмаслигига ишончи комилми? Кўпчилик оналар «менинг ўғлим унақа эмас», деб жавоб беришади».

«Ўғлингиз оппоқ ва момиқвой, деб ўйлайсиз, лекин, табиат ўз кучини кўрсатади. У бир марта мастурбация қилади, икки марта қилади, кейин эса жинсий алоқа билан шуғулланиш мумкин бўлган биронтасини топиб олади. Яхшиси у билан гаплашинг, унинг олдига презерватив қўйиб, ҳимояланиш қанчалик муҳимлигини тушунтиринг», – дейди Лайло Раҳимова.

Шифокор ўз тажрибасидаги яна бир мисол ҳақида айтиб берди: «Йигит 17 ёшга тўлганида, онаси уйига бир коробка презерватив олиб келган ва уни столга қўйган. Ўсмир коробкани секин очиб кўриб, ичида нима борлигини англагач, қайтадан ёпиб қўйган. Йигит унга бу керак эмаслигини айтган. Она эса у ёшлигидан жинсий инфекция ва ОИВ ҳақида хабардор бўлишича қарамасдан, контрацептивлар қанчалик муҳимлигини тушунтирган».

Кейинги кун аёл ишдан келиб, коробкани топа олмаган ва маълум бўлишича ўғли презервативларни коллежга олиб бориб, курсдошларига таклиф қилган, чунки уларнинг ёшида ҳимояланиш шарт. Йигитга презервативларни онаси олиб келиб берганини эшитган курсдошлар эса унга унинг онаси нақадар довюраклигини айтишган.

«Бизнинг оналаримиз эса уларнинг 22 ёшли момиқвойлари уйда ўтиришади ва жинсий ҳаётга қизиқишмайди, деб ўйлашади. Агар улар жинсий ҳаётни бошламаётган бўлса, бу соғликдаги қандайдир бузилиш бўлиши мумкин, чунки жинсий ҳаётнинг энг фаол даври 17 ёшдан 23 ёшгача ҳисобланади. Бу ёшда ўз соғлигингиз ҳақида қайғуриш ва жинсий алоқага онгли равишда ёндашиш жуда муҳим», – дейди Лайло Раҳимова.

Ўсмирларни жинсий тарбиялашдаги яна бир муаммо – бу тарбияда оталар иштирокининг йўқлигидадир. Оталар болалари билан бундай мавзуларни гаплашишдан уялишади, ўсмирлар эса бошқаларнинг унча яхши бўлмаган тажрибасини қўллашади ёки жинсий алоқа билан шуғулланишни порнографияга таянган ҳолда ўрганишади.

Лайло Раҳимовага танишининг айтиб беришича, уни 16 ёшида отаси фоҳишага олиб борган. Отаси ўсмирнинг қўлида вояга етганлар учун бўлган қандай журналларни кўриб қолган ва ўғлининг биринчи жинсий алоқаси учун ўзи пул тўлашга қарор қилган. Ота ўғлига у кейинги сафар ким биландир жинсий алоқа билан шуғулланишни истаса, унга айтишини ва у бу муаммони ҳал қилишини айтган.

«Йигитлар «секс» ҳақида маълумотни қаердан олишади? Асосан кўчада. Лекин, унга тўғри маълумот беришганми? Оталар ўғиллари билан бу ҳақида ўзлари гаплашгани маъқул, лекин, ўзбек жамияти «секс» масалаларида жуда уятчанг», – дейди шифокор.

Хавфсизлик маршрути

Республика аҳоли репродуктив саломатлиги марказида коллеж ва лицей ўқувчилари учун интерактив лекциялар ташкиллаштирилади. Улар «Хавфсизлик маршрути»ни ўтказишади.

60 кишидан иборат ўсмирлар гуруҳи олтита секцияга бўлинади ва улар турли «бекат»лар бўйлаб ҳаракатланади. Биринчиси – «ОИВни юқтириш йўллари», иккинчиси – «Сенинг ёнингда», учинчиси – «Репродуктив саломатлик» ва ҳ.к. Ўсмирлар бундай лекцияларда савол ва жавоблар орқали жинсий ҳаёт ҳақида батафсил билиб олишади.

Презервативларнинг мосини қандай танлаш мумкин ва уларни қандай сақлаш керак?

Презервативларни хона ҳароратида сақлаш ва доимо яроқлилик муддатини текшириш лозим. Уларни калит ёки бошқа ўткир нарсалар билан сақлаб бўлмайди, чунки йиртилган презерватив кўринишидаги конфуз содир бўлиши мумкин.

Презервативларни эҳтиёткорлик ва диққат билан танлаш керак. Улар стандарт, катталаштирилган ва махсус ўлчамларда бўлади. Шуни инобатга олиш керакки, қадоқдаги миллиметр жинсий аъзо диаметрига тенг эмас, презерватив 10 миллиметрга кичик бўлиши мумкин. Агар презерватив катта бўлса, ечилиб кетиши, кичик бўлса, жинсий аъзони қисиб қўйиши ва натижада резинка йиртилиб кетиши мумкин. Шунингдек, ҳар бир ишлаб чиқарувчида ўлчам тўри фарқ қилиши мумкин, шунинг учун айнан ўзингизга тўғри келадиганини топишингиз керак. Презервативлар ўзининг бош функциясини бажаришади – ҳомиладорлик ва жинсий инфекциядан ҳимоя.

Лайло Раҳимованинг сўзларига кўра, презервативлар тўғри сақланса ва уларнинг яроқлилик муддати ўтиб кетган бўлмаса, уларга 100 фоиз ишониш мумкин.

Бизнинг одамларимиз жинсий тарбияда қанчалик ўқимишли?

Лайло Раҳимованинг айтишича, бизнинг мамлакатимизда жинсий тарбия ва таълим йўқ, лекин, баъзида учқунлар учраб туради. Барчаси оиладан бошланади, шу сабабли ота-оналар фарзандларига менструация нималиги, қандай қилиб ҳомиладор бўлиб қолиш мумкинлиги ва контрацепция нима эканлигини тушунтиришлари керак. Мактабларда жинсий тарбия бўйича 17 соатли дарслар мавжуд, лекин, ўқитувчилар бундай лекцияларга камдан-кам ҳолатларда масъулият билан ёндашишади. Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, ўқитувчининг ўзи бу масала ҳақида гапиришга уялади ёки жинсий алоқа ва ҳимоя ҳақида тўғри маълумотга эга бўлмайди.

«Менинг мактаб йилларимда ҳеч ким жинсий тарбия ҳақида гапирмаган. Агар ўсмир онасидан аборт нима эканлиги ва ҳомиладор бўлиб қолмаслик учун нима қилиш кераклигини сўрай олса, бу албатта яхши. Лекин, ёшлар кўпинча нима қилишни билмай, маълумотларни ишончсиз манбалардан олишади», – дейди шифокор.

Организмнинг хусусиятлари ҳақида ҳам қизларга, ҳам ўғил болаларга айтиб бериш керак. Акс ҳолда гонореяни юқтириб олганлик каби ҳолатлар такрорланаверади. Булар содир бўлмаслиги учун, ўзингизни қандай ҳимоялаш ва соғлигингизни асраш кераклигини билишингиз зарур.